جرایم به دسته عمد و غیر عمد تقسیم بندی می شوند. در این بین جرایم عمد، جرایمی هستند که فرد با علم و اراده مرتکب جرم می شود و دارای قصد است. جرایم غیر عمد جرایمی هستند که بر خلاف جرایم عمد با علم و اراده تحقق پیدا نمی‌کنند بلکه دلایل تحقق جرایم غیر عمد عبارتند از بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی. در قانون مجازات اسلامی 1392، انواع قتل براساس رکن روانی جرم تقسیم بندی می شود. طبق آنچه در قانون می خوانیم در این تقسیم بندی موافق با نظریه مشهور فقهای امامیه قتل به عمدی ، قتل شبه عمد و خطای محض تقسیم می شود.
در ادامه به توضیحاتی در خصوص انواع قتل و بالاخص قتل شبه عمد می پردازیم. با گروه وکلای آسا همراه باشید.
فهرست
قتل و انواع آن
برای آنکه بتوانیم به بررسی قتل شبه عمد بپردازیم، ابتدا معقوله قتل و انواع آن را بررسی می کنیم. انواع قتل از قرار زیر است:
قتل عمد: در قتل عمد قاتل، هم قصد فعل دارد. یعنى عمل ارادى انجام میدهد. هم قصد نتیجه. یعنى مى خواهد از عمل ارادى خود نتیجۀ قتل بگیرد، لذا در تعریف قتل عمد می گوییم: « ضابط العمد ان یکون عامدا فی فعله و قصده»
قتل شبه عمد: قتل شبه عمد عبارت است از اینکه مرتکب به انجام کاری روی جسم مجنی علیه مبادرت می ورزد که نوعاً کشنده نیست و به علاوه قصد سلب حیات نیز ندارد اما در عمل منجر به مرگ وی می شود. مانند قتل در هنگام رانندگی.
قتل خطای محض: قتل خطایى، فاعل نه قصد فعل دارد و نه قصد نتیجه؛ مثل اینکه کسى سنگى را براى گنجشکى پرتاب کند و به انسانى اصابت کند و یا صیادى تیرى را براى صید حیوانى رها کند و به انسانى بخورد و او را بکشد.
قتل عمد چیست؟
یکی از انواع قتل که در ابتدای بحث قتل شبه عمد ، در قسمت قبل عنوان کردیم، قتل عمد است. این قتل در صورتی رخ می دهد که قاتل دقیقاً با هدف کشتن فرد مقتول دست به این عمل بزند. حتی در مواردی که نفس فعل، کشنده محسوب نشود، اما با توجه به شرایط مقتول، مانند کهولت سن، ناتوانی، کودکی و … قابلیت کشتن داشته باشد، فرد مرتکب به قتل عمد می شود.
طبق ماده ۲۹۰ قانون مجازات اسلامی، حتی اگر عمل فرد متهم نهایتاً فوت فرد یا عده ای از افراد نشود، اما وی با قصد کشتار دست به آن عمل زده باشد، وی متهم به اقدام به قتل عمد می باشد. همچنین به موجب این قانون حتی در صورتی که متهم قصد کشتن مقتول را نداشته باشد اما بداند عمل خود نسبت به شرایط فرد مقابل مرگ آفرین خواهد بود، عمل وی قتل عمد محسوب می شود که در این حالت، آگاهی متهم نسبت به عقوبت جرم باید اثبات شود. در صورتی که امکان اثبات عدم آگاهی متهم مقدور نباشد، جرم وی جنایت عمدی است.
در صورت تمایل به مطالعه بیشتر در باب دانستنی های حقوقی و کیفری کلیک کنید: دفاع مشروع
قتل شبه عمد چیست؟
قانونگذار ایران با الهام از فقه امامیه در ماده 291 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 به تعریف قتل شبه عمد می پردازد.
در این مورد باید بگوییم که قتل و صدمات بدنی، زمانی شبه عمد محسوب میشوند که جانی قصد کشتن شخص را ندارد. فعل او نیز نوعأ کشنده نمی باشد. اما فعل منجر به قتل را با نیت قبلی انجام می دهد. مانند آنکه کسی را به قصد تأدیب به نحوی که نوعأ سبب جنایت نمی شود بزند و اتفاقاً موجب جنایت گردد یا طبیبی مباشرتاً بیماری را به طور متعارف معالجه کند و اتفاقأ سبب جنایت بر او شود.
مصادیق قتل شبه عمد چیست؟
ماده 291 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 مصادیق قتل شبه عمد را در سه بند بیان نموده است که عبارتند از:
1-هرگاه مرتکب نسبت به مجنی علیه قصد رفتاری را داشته باشد؛
- قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد؛
- از مواردی که مشمول تعریف جنایت عمدی می گردد، نباشد.
مثال فردی میخواهد فرزندش را تنبیه کند، با توجه به اینکه تنبیه حق والدین است با کمربند بچه را تنبیه میکند ناگهان قسمت سخت کمربند به سر بچه میخورد و او را می کشد. یا با سیلی به صورت بچه میزند و او میمیرد یا در واقع اقداماتی میکند که در عرف ما متعارف است. یا طبیبی در حال معالجه است و در اثر فراموشی، میزان دارو را کم و زیاد میکند یا دارو را اشتباها تجویز میکند. که این مورد از موارد قتل شبه عمد است.
2-مرتکب جهل به موضوع داشته باشد؛ مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شی یا حیوان و یا افراد مشمول ماده 302 این قانون است به مجنی علیه وارد کند، سپس خلاف آن معلوم گردد.
ماده 302 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 اعلام می دارد: «در صورتیکه مجنی علیه دارای یکی از حالات زیر باشد، مرتکب به قصاص و پرداخت دیه، محکوم نمی شود:
- مرتکب جرم حدی که مستوجب سلب حیات است.
- مرتکب جرم حدی که مستوجب قطع عضو است، مشروط بر اینکه جنایت وارد شده، بیش از مجازات حدی او نباشد، در غیر اینصورت، مقدار اضافه بر حد، حسب مورد، دارای قصاص و یا دیه و تعزیر است.
- مستحق قصاص نفس یا عضو، فقط نسبت به صاحب حق قصاص و به مقدار آن قصاص نمی شود.
- متجاوز و کسی که تجاوز او قریب الوقوع است و در دفاع مشروع به شرح مقرر در ماده 156 این قانون جنایتی بر او وارد شود.
- زانی و زانیه در حال زنا نسبت به شوهر زانیه در غیر موارد اکراه و اضطرار به شرحی که در قانون مقرر است.
3-هرگاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده یا نظیر آن مشمول جنایت عمدی نگردد.
حالات مختلف قتل شبه عمد
قتل شبه عمد حالت ترکیبی و تلفیقی از دو نوع قتل عمدی و خطایی است.
در مجموع می توان با جستجو در عبارات حقوق دانان و با تکیه بر آیات و روایات و اقوال فقها و محور قرار دادن قانون مجازات اسلامی گفت که قتل شبه عمد دارای سه حالت است. حال در ادامه هر کدام از این حالات را به صورت جداگانه بررسی می کنیم.
در صورت تمایل به مطالعه در باب یکی از موضوعات رایج در مورد قتل شبه عمد کلیک کنید: نزاع دسته جمعی
حالت اول قتل شبه عمد
حالت اول قتل شبه عمد حالتی است. که شخصی قصد کشتن شخص دیگری را ندارد. اما قصد فعل یعنی قصد انجام رفتاری را دارد. که آن فعل و رفتار به لحاظ عرفی کشنده نیست.
مثل آنچه که قتل در تصادف رانندگی رخ می دهد. در ادامه دو مثال را به منظور درک بهتر از این موضوع خاطر نشان می شویم:
- شخص الف (راننده) قصد کشتن شخص ب (عابر پیاده) را ندارد، رفتار و فعل او (رانندگی) به لحاظ عرفی کشنده نیست اما تقصیر راننده مثال، داشتن سرعت زیاد سبب مرگ عابر می شود. این نوع قتل، شبه عمد است.
- مثال دیگر قتل ناشی از اشتباهات پزشکی است که پزشك قصد کشتن بیمار را ندارد، عمل او هم به لحاظ عرفی کشنده نیست اما در اثر تقصیر، بیمار کشته میشود. بدیهی است که هر زمان عمل مرتکب به لحاظ عرفی کشنده باشد نوع قتل هم تغییر میکند و عمدی میشود.
حالت دوم قتل شبه عمد
حالت دوم قتل شبه عمد حالتی است که شخص نسبت به موضوع جهل داشته باشد. دو مثال زیر را در نظر بدارید
- شخص الف می خواسته رفتاری را نسبت به یك شی یا یك حیوان انجام دهد، بعدا مشخص میشود که اشتباه کرده و موضوع در حقیقت انسان بوده نه شی یا حیوان.
- یا مثلا شخصی قصد شکار حیوانی را دارد ولی زمانی که به هدف می خورد متوجه می شود یک انسان را می کشد.
در اینجا نسبت به مقتول نه قصد کشتن او را داشته و نه رفتارش به لحاظ عرفی کشنده بوده بلکه صرفا نسبت به موضوع جاهل بوده و اشتباه کرده است. بدیهی است که اگر قصد کشتن داشته یا رفتارش کشنده باشد، قتل واقع شده عمدی است.
حالت سوم قتل شبه عمد
این حالت از قتل شبه عمد شبیه حالت اول است. یعنی حالتی که شخص مرتکب تقصیر میشود. اعم از اینکه بی احتیاطی کند. بی مبالاتی کند. مقررات را رعایت نکند. یا در عمل خود مهارت نداشته باشد. آنچه که باعث شبه عمد شدن عمل شخص میشود، آن است که قصد کشتن ندارد و رفتارش هم به لحاظ عرفی کشنده نیست. همانند مثال تصادفات رانندگی.
مجازات قتل شبه عمد چیست؟
مجازات قتل شبه عمد دیه است که مسئولیت پرداخت آن با خود مرتکب بوده که باید ظرف دو سال قمری ( هرسال نصف دیه ) پرداخت کند .
اما اگر به هر نحوی مانند مرگ یا فرار مرتکب دسترسی به وی ناممکن باشد، دیه از اموال وی پرداخت می شود و در صورتی که مال مرتکب کافی نباشد، مبلغ دیه از صندوق تامین خسارت های بدنی خواهد شد. نکته مهمی که در خصوص مجازات قتل شبه عمد باید بدان توجه داشت جایی است که شخص به موجب بند (پ) ماده 291 قانون مجازات اسلامی مرتکب قتل در حکم شبه عمدی می شود که در این صورت براساس ماده 616 کتاب پنجم این قانون ( بخش تعزیرات ) مجازات می شود :
ماده 616 قانون مجازات اسلامی بیان می دارد:
« در صورتی که قتل غیر عمد به واسطه بی احتیاطی یا بی مبالاتی یا اقدام به امری که مرتکب در آن مهارت نداشته است یا به سبب عدم رعایت نظامات واقع شود مسبب به حبس از یک تا سه سال و نیز به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیا دم محکوم خواهد شد ». اجرای حکم مقرر در این ماده در صورتی است که وقوع قتل شبه عمد برای دادگاه محرز شود.
مراحل شکایت از قتل شبه عمد به چه صورتی است؟
در موارد مربوط به قتل شبه عمد فرد می تواند به دفاتر خدمات قضایی مراجعه و با ارائه دلایل، شکایت خود را ثبت نماید. یا در همان زمانی که قتل اتفاق افتاده است با پلیس تماس بگیرد تا گزارش را ثبت نمایند و به پزشکی قانونی ارجاع دهند.
در چه مواردی قتل شبه عمد نیست؟
بهتر است اینگونه بگوییم که چه موقعی قتل خطای محض است و از دایره تعاریف مربوط به قتل شبه عمد خارج می شود؟ در پاسخ باید بگوییم که قتل خطای محض قتلی است که در آن قصد انجام فعل وجود ندارد. مثل این که شخص بلغزد و روی کسی بیفتد یا این که در آن قتل، قصدی نسبت به مقتول وجود نداشته باشد. مانند این که بخواهد حیوانی را شکار کند ولی تیرش به انسانی اصابت کند. در این بین به موجب ماده 292 قانون مجازات اسلامی، قتل در موارد زیر خطایی است :
- الف : قتل در حالت خواب و بیهوشی و مانند این ها واقع شود. مشروط بر این که مرتکب علم و آگاهی نسبت به این که اقدام او نوعاً موجب جنایت بر دیگری می شود، نداشته باشد. در غیر این صورت جنایت پیش رو عمدی محسوب می شود.
- ب : قتل به وسیله صغیر و مجنون ارتکاب یابد.
- پ : جنایتی که در آن مرتکب، نه قصد جنایت بر مجنی علیه را داشته و نه قصد ایراد فعل وارد شده بر او را. مانند آنکه شخص برای شکار حیوان تیر شلیک می کند اما تیر به یک انسان برخورد کرده و باعث فوت او می شود. مشروط بر این که مرتکب، علم و آگاهی نسبت به این که اقدام او نوعاً موجب جنایت بر دیگری می شود، نداشته باشد، در غیر این صورت جنایت پیش آمده عمدی محسوب می شود.
نکته: در خصوص بند (پ) ماده 292 لازم است بدانید، در صورتی که کسی به قصد قتل شخص معینی تیراندازی کرد. ولی تیر به جهاتی به شخص دیگری اصابت کرد و او را کشت. از آنجایی که مرتکب قصد ارتکاب قتل داشته، عمل او قتل شبه عمد نیست. در حقیق عمدی محسوب می شود. یعنی مشمول مجازات قتل عمدی می شود. در نتیجه اگر شخص قصد جنایت یا قصد وقوع فعل بر مجنی علیه را داشته باشد، موضوع جرم خطایی، منتفی و جنایت انجام شده عمدی است.
سوالات متداول
در ادامه به بررسی و پاسخ سوالات متداول کاربران در ارتباط با قتل شبه عمد و خطای محض می پردازیم. با ما همراه باشید.
در قتل شبه عمد که اولیا مقتول درخواست دیه کرده اند، وقتی که قاتل جزء ورثه مقتول باشد، از مبلغ دیه ارث می برد ؟
خیر، به صورت کلی چنانچه قاتل جزء ورثه مقتول باشد، در قتل عمدی از اموال مقتول و در قتل شبه عمد یا خطایی از مبلغ دیه ارث نمی برد.
پرداخت کنندگان دیه قتل شبه عمد چه کسانی هستند؟
دیه قتل شبه عمد با عنایت به ماده ۴۶۲ قانون مجازات اسلامی، به عهده خود مرتکب است.
تفاوت مجازات قتل شبه عمد با خطای محض چیست؟
اما در قتل خطای محض، بر خلاف قتل شبه عمد، قانون گذار برای تعیین مسئول پرداخت مبلغ دیه، قائل به تفکیک شده است. در ماده 463 قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: « در قتل خطای محض، در صورتی که جنایت با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود، پرداخت دیه بر عهده عاقله است و اگر با اقرار مرتکب یا نکول او از سوگند یا قسامه ثابت شود برعهده خود او است. »
به موجب تبصره این ماده هرگاه پس از اقرار مرتکب به جنایت خطایی، عاقله اظهارات او را تصدیق نماید، عاقله مسئول پرداخت دیه است.
در چه مواردی عاقله مسئول پرداخت دیه قتل شبه عمد است؟
مطابق ماده 468 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392:((عاقله عبارت از پدر ،پسر و بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می باشند)). براساس این ماده مثلا خواهر و دختر و مادر و مردانی که از طریق مادر با مرتکب فامیل هستند جز طبقات عاقله که مسئولیت پرداخت دیه را به عهده دارند نمی باشند. همچنین در برخی از مواد قانون مجازات اسلامی مثل مواد 435 و 469 مستفاد می شود که آن دسته از افراد عاقله که تمکن مالی نداشته باشند و نیز صغار و مجانین و دارندگان نسب نامشروع از مسئولیت پرداخت دیه به عنوان عاقله در قبال جنایت های خطائی دیگر افراد من جمله قتل شبه عمد معاف هستند. در موارد زیر عاقله را مسئول پرداخت دیه می دانیم:
- – عاقله در صورتی مسئول است که علاوه بر نسب مشروع، عاقل و بالغ بوده و تمکن مالی نیز داشته باشد.
- – در صورتی که عاقله تمکن مالی نداشته و نتواند در مواعد مقرر قانونی مبلغ دیه را پرداخت کند مبلغ دیه باید توسط مرتکب پرداخت شود. مگر آنکه مرتکب نیز تمکن مالی نداشته باشد که در این صورت مبلغ دیه از بیت المال پرداخت می شود.
جهت مشاوره با وکیل کیفری با ما تماس بگیرید.22350512
دیدگاهتان را بنویسید