جرم کلاهبرداری + مجازات و شرایط قانونی آن

در میان جرائمی که علیه اموال اشخاص اتفاق می افتند، جرم کلاهبرداری قدری استثنائی و خاص است. زیرا در جرائم دیگری که علیه اموال اتفاق می افتند، معمولا مال بدون رضایت یا آگاهی مالباخته و حتی گاهی با زور از او گرفته می شود. اما در کلاهبرداری مالک مال فریب می خورد و حتی گاهی در اثر فریب مال را با میل و رغبت به مرتکب می دهد.

در این مطلب می خواهیم در مورد کلاهبرداری صحبت کنیم. با گروه وکلای آسا همراه باشید. 

جرم کلاهبرداری چیست؟

جرم کلاهبرداری یا fraud جرمی است که در آن شخصی با وسایل متقلبانه دیگری را فریب می دهد. به عبارتی از این طریق مال او را می برد. مثلا سعید خود را یک نظامی رده بالا به علی معرفی می کند. از این طریق از او مبلغی پول می گیرد تا کارت معافیت از خدمت برای او بگیرد. اما بعدا مشخص می شود که سعید همچین سمتی ندارد. یعنی به دروغ خود را یک نظامی رده بالا معرفی کرده است. بنابراین سعید کلاهبردار محسوب می شود.

در ادامه با زوایای دیگر جرم کلاهبرداری آشنا می شویم. اگر در این باب سوالی دارید در ادامه با ما همراه باشید.

در صورت تمایل به مطالعه در امور حقوقی و کیفری دیگر کلیک کنید: تهدید به آبروریزی

عناصر تشکیل دهنده ی جرم کلاهبرداری

برای تشکیل هر جرمی وجود سه عنصر قانونی، مادی و روانی لازم است. هر یک از این سه عنصر که وجود نداشته باشد، جرم تشکیل نمی شود. به همین منظور در ادامه لازم است تا عناصر تشکیل دهنده ی جرم کلاهبرداری را به صورت مجزا و جداگانه بررسی کنیم.  با ما همراه باشید

عنصر قانونی جرم کلاهبردای

تا زمانی که قانونگذار رفتاری را جرم تلقی نکرده و برای آن مجازاتی در نظر نگرفته است، نمی توانیم رفتاری را جرم بدانیم. پس اول باید در قانون برای رفتاری مجازات تعیین شود و بعد مرتکب رفتار مورد تعقیب و محاکمه قرار گیرد.  منظور از عنصر قانونی این جرم بخشی از متن قانون است که برای یک رفتار مجازات تعیین کرده است. برای کلاهبرداری نیز، ماده ی 1 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و جرم کلاهبرداری، تعیین مجازات شده است. این ماده عنصر قانونی کلاهبرداری محسوب می شود.

عنصر مادی جرم کلاهبرداری

در عنصر مادی مهم ترین چیزی که بررسی می شود رفتار است. یعنی باید ببینیم قانون گذار دقیقا چه رفتاری را جرم انگاری کرده است و به آن عنوان جرم کلاهبرداری داده است. ابتدا باید بگوییم که کلاهبرداری یک جرم مرکب است. یعنی رفتار آن دارای چند جزء است و با مجموعه ی این رفتارها کلاهبرداری شکل می گیرد. با وقوع یک جزء هیچ گاه کلاهبرداری به صورت کامل محقق نمی شود.

عنصر روانی جرم کلاهبرداری

باید بدانید که عنصر روانی جرم کلاهبرداری از دو جزء تشکیل می شود:

1. سوءنیت عام: هر مجرمی باید در ارتکاب رفتار علم و عمد داشته باشد. کلاهبردار نیز باید با علم به تقلبی بودن وسیله ی مورد استفاده، در استفاده از آن عمد داشته باشد.
2. سوءنیت خاص: مرتکب باید قصد واقع کردن نتیجه ی جرم را دارا باشد. یعنی کلاهبردار باید قصد بردن مال بزه دیده را داشته باشد.

عنصر معنوی جرم کلاهبرداری

منظور از این عنصر برای جرم کلاهبرداری، رفتار مرتکب یا مجرم است. رفتار در این جرم دارای سه جزء از قرار زیر است:

• استفاده از وسایل متقلبانه؛ مثل فریب دادن دیگری به داشتن اموال و اختیارات واهی
• تحصیل مال دیگری
• بردن مال غیر.

کلاهبرداری فقط با انجام یک کار و با فعل اتفاق می افتد در واقع نمی توان کلاهبرداری را با ترک فعل انجام داد. مثلا اگر کسی الف را با طلبکار خود اشتباه بگیرد و به اشتباه پول را به او بپردازد، نمی توان الف را به خاطر اعلام نکردن اینکه او طلبکار نیست، کلاهبردار دانست. مثلا سعید، علی را به داشتن اختیار صدور کارت معافیت برای او فریب می دهد. در حالی که چنین اختیاری ندارد. علی فریب می خورد که مبلغ مورد تقاضای سعید را به او بپردازد. هرگاه علی مبلغ را به سعید پرداخت بردن مال غیر توسط سعید محقق می شود. 

شرایط و اوضاع لازم برای تحقق جرم کلاهبرداری

بارها در مقالات پیشین به این مورد اشاره کردیم که برای آنکه هر جرمی تحقق یابد ، وجود شرایطی لازم است. در این بخش می خواهیم شرایط لازم را برای جرم کلاهبرداری بیان کنیم. برای تحقق این جرم باید شرایط و اوضاع و احوال زیر موجود باشند:

• متقلبانه بودن وسایلی که کلاهبردار برای فریب دیگری استفاده می کند. باید ببینیم آیا نوع افراد جامعه عمل کلاهبردار را متقلبانه می داند یا خیر.
• فریب خوردن مال باخته. باید ببینیم آیا خود شخص مالباخته با اعمال کلاهبردار فریب خورده یا خیر.
• تعلق مال برده شده به دیگری.

انواع جرم کلاهبرداری

انواع جرم کلاهبرداری از قرار زیر است:

• ساده
• مشدد

در قسمت بعدی شما را با این دو نوع کلاهبرداری آشنا می کنیم.

جرم کلاهبرداری ساده و کلاهبرداری مشدد

همانطور که در قسمت قبل گفتیم، جرم کلاهبرداری گاهی ساده است گاهی مشدد.

منظور از کلاهبرداری ساده این است که جرم بدون شرایط خاص، به صورت عادی و توسط افراد عادی انجام گیرد. اما گاهی شرایط و اوضاع و احوالی در ارتکاب جرم وجود دارد که دیگر نمی توان مرتکب را به عنوان یک مجرم عادی مجازات کرد. در این موارد مجازات قانونگذار مشدده محسوب می شود. یعنی قانونگذار شرایطی را در نظر گرفته که اگر وجود داشته باشند، مجازات مرتکب تشدید می شود. در مورد کلاهبرداری، در موارد زیر مجازات مرتکب تشدید می شود:

• مرتکب به دروغ خود دارای عنوان یا سمت ماموریت از طرف سازمان ها یا موسسات دولتی یا وابسته به دولت، نیروهای مسلح، شهرداری ها، قوای سه گانه و … جلوه دهد.
• جرم را با استفاده از تبلیغات از طریق وسایل ارتباط جمعی انجام دهد. مثل رادیو، تلویزیون، روزنامه و …
• مرتکب کارمند دولت یا موسسات دولتی یا وابسته به دولت، نیروهای مسلح، شهرداری ها، قوای سه گانه و … باشد.

نتیجه ی جرم کلاهبرداری

حال که با ماهیت و عناصر این جرم آشنا شدیم باید بگوییم که نتیجه ی این جرم چیست؟ نتیجه ای قانونگذار برای این جرم در نظر می گیرد، بردن مال غیر است. تا بردن مال دیگری محقق نشود کلاهبرداری به صورت کامل انجام نمی شود. در واقع برای آن که جرم کلاهبرداری کامل شود حتما باید نتیجه ی آن اتفاق افتد.

جرم کلاهبرداری مقید است

حقوقدانان جرائم را به دو دسته تقسیم می کنند. این تقسیم بندی به شرح زیر است:

• مطلق: یعنی صرف رفتار برای تحقق جرم کافی است و نیازی نیست که نتیجه ای محقق شود. مثلا همین که سندی جعل شود کافی است. چه از آن سند استفاده شود، چه نشود. چه سودی از جعل به جاعل برسد چه نرسد.
• مقید: یعنی جرائمی که برای تحقق آنها علاوه بر انجام رفتار، نتیجه ی جرم هم باید واقع شود. مثلا جرم قتل با چاقو زدن به دیگری محقق نمی شود. حتما باید فرد فوت کند تا قتل اتفاق افتد.

جرم کلاهبرداری نیز از آن جرائمی است که برای تحقق آن، انجام رفتار به تنهایی کافی نیست. حتما باید نتیجه هم اتفاق افتد تا کلاهبرداری محقق شود. این نتیجه همان بردن مال است.

جرم کلاهبرداری قابل گذشت است

جرم غیرقابل گذشت، جرمی است که شروع به تعقیب و رسیدگی و اجرای مجازات آن نیاز به شکایت شاکی ندارد. در نتیجه با گذشت شاکی هم متوقف نمی شود.  طبق قانون مجازات مصوب سال 1392 کلاهبردای جز جزایم غیر قابل گذشت بود ولی با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری، جرم کلاهبرداری جز جرایم قابل گذشت قرار گرفت.

مجازات جرم کلاهبرداری طبق قانون جدید مصوب سال 99

در این بخش با توجه به نوع کلاهبرداری به بررسی مجازاتی که قانون برای آن تعیین می کند می پردازیم.  اگر کلاهبرداری ساده باشد، مجازات مرتکب عبارت است از:

1. رد اصل مال به صاحبش
2. حبس از یک تا هفت سال
3. جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده.

اما اگر جرم کلاهبرداری مشدد باشد، مجازات مرتکب به شرح زیر است:

1. رد اصل مال به صاحبش
2. حبس از دو تا ده سال
3. انفصال ابد از خدمات دولتی
4. پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده.

مجازات شروع به جرم کلاهبرداری

شروع به جرم کلاهبرداری یعنی فرد قصد انجام کلاهبرداری را دارد، وارد رفتار هم می شود، اما نمی تواند انجام جرم را کامل کند. مثلا سعید، علی را فریب دهد که اگر 50 میلیون تومان به او بپردازد برای او کارت پایان خدمت می گیرد. اما علی راضی نشود به او پولی بپردازد. در این مثال سعید عملیات متقلبانه را انجام داده. اما چون علی به او پولی نمی دهد، نمی تواند انجام کلاهبرداری را تمام کند. برای شروع به کلاهبرداری هم مجازات تعیین شده است. کسی که مرتکب شروع به کلاهبرداری شده، به حداقل مجازات مقرر در همان مورد محکوم می شود. اگر خود عمل شروع به جرم، جرم مستقلی باشد، مرتکب به مجازات رفتار خود محکوم می شود.

جرم کلاهبرداری رایانه ای

جالب است بدانید که جرم کلاهبرداری علاوه بر شکل سنتی، از طریق فضای مجازی و سایبری هم قابل تحقق است. در ماده ی 67 قانون تجارت الکترونیک می خوانیم:

هرکس در بستر مبادلات الکترونیکی، با سوء استفاده و یا استفاده غیر مجاز از «داده‌پیام»ها، برنامه‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای و وسائل ارتباط از راه دور و ارتکاب افعالی نظیر ورود، محو، توقف«داده‌پیام»، مداخله در عملکرد برنامه یا سیستم رایانه‌ای و غیره دیگران را بفریبد و یا سبب گمراهی سیستم‌های پردازش خودکار و نظائر آن شود و از این طریق برای خود یا دیگری وجوه، اموال یا امتیازات مالی تحصیل کند و اموال دیگران را ببرد مجرم محسوب و علاوه بر رد مال به صاحبان اموال به حبس از یک تا سه سال و پرداخت جزای نقدی معادل مال ماخوذه محکوم می‌شود.
تبصره- شروع به جرم کلاهبرداری نیز جرم محسوب و مجازات آن حداقل مجازات مقرر در این ماده می‌باشد.

علاوه بر این، ماده ی 13 قانون جرائم رایانه ای نیز کلاهبرداری رایانه را جرم می داند:

اعمال سو سابقه جرم کلاهبرداری برای افراد به چه صورت است؟

زمانی یک جرم برای مرتکب سوء سابقه محسوب می شود، که مرتکب علاوه بر مجازات اصلی، از حقوق اجتماعی خود م محروم شود. مثلا نتواند شغل وکالت یا قضاوت را بر انتخاب کند. یا به عنوان داور یا کارشناس انتخاب شود و … .

در مورد جرم کلاهبرداری هم اگر شخص کلاهبرداری ساده انجام دهد، به محرومیت از حقوق اجتماعی محکوم نمی شود. پس کلاهبرداری ساده برای فرد سوء سابقه محسوب نمی شود. در این بین جالب است بدانید که در مورد کلاهبرداری مشدده، خود ماده ی 1 قانون تشدید مجازات مرتکبین، ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری، برای مرتکب انفصال دائم از خدمات دولتی را در نظر می گیرد. که از موارد محرومیت از حقوق اجتماعی است. به همین دلیل کلاهبرداری مشدده برای فرد سوء سابقه محسوب می شود.

مرور زمان کیفری در جرم کیفری

در بند دوم ماده‌ی 109 قانون مجازات اسلامی، بیان می شود که جرم کلاهبرداری مشمول مرور زمان تعقیب، صدور حکم و مجازات نمی شود. در این مورد می توانید مطلب مرور زمان را در سایت ما مطالعه کنید.

وکیل کیفری در پاسخ گوی سوالات و مشکلات حقوقی شماست.22350512