ارث

محاسبه سهم الارث: یکی از پدیده های غیر قابل اجتناب زندگی هر انسانی، مرگ است. در علم حقوق مرگ انسان ها نیز آثار حقوقی خاص خود را ایجاد می کند. در واقع هر انسان با زنده متولد شدن دارای حقوق و تکالیفی می شود که این حقوق و تکالیف با مرگ او پایان پایان می یابد. ما به واسطه زنده بودن خود اهلیت تمتع داریم و می توانیم صاحب حقوقی مانند مالکیت، زوجیت و … شویم. اما با مرگ این اهلیت پایان می گیرد و انسان مرده دارای حق نیست. بنابراین پس از مرگ انسان باید نسبت به اموال او تعیین تکلیف شود. زیرا خود او دیگر نمی تواند عنوان مالک را یدک بکشد. همین مسئله موجب می شود که اموال اشخاص پس از مرگ آنها به ارث برسد. اما اینکار چگونه انجام می شود؟ چه اشخاصی اموال را به ارث می برند؟

در این مطلب در خصوص چگونگی محاسبه سهم الارث ، جدول تقسیم بندی ورثه با گروه وکلای آسا همراه باشید.

معنای برخی اصطلاحات مرتبط با ارث:

مُوَرِث: مورث شخصی است که فوت کرده و اموال او به وراث ارث می رسد. مورث همان متوفی است.

وُراث یا ورثه: وراث یا وارثان اشخاصی هستند که اموال متوفی را به ارث می برند.

تَرَکه یا ماترک: اموالی است که از مورث به جا مانده و به وراث می رسد. 

ورثه متوفی چه کسانی هستند؟

ورثه افرادی هستند که از اموال متوفی ارث می برند. اما آیا هر کسی را می توان وارث متوفی دانست و بخشی از اموال را به او داد؟ مسلما خیر.

مطابق قانون مدنی، افراد به دو جهت ممکن است از متوفی ارث ببرند:

1. نسب: منظور وجود رابطه ی خویشاوندی بین متوفی و شخصی است که از او ارث می برد. یعنی افرادی که بین آنها قرابت و خویشاوندی وجود دارد.
2. سبب: منظور این است بین افراد به سبب ازدواج پیوند و خویشاوندی ایجاد شده است.

پس افراد ممکن است به خاطر خویشاوندی نسبی یا سببی که با متوفی دارند از او ارث ببرند. اما ارث بردن از دیگری نیازمند وجود شرایط و فقدان برخی موانع است که به بیان آنها می پردازیم.

طبقات ارث:

افرادی که به موجب نسب ارث می برند در سه طبقه به شرح جدول ذیل قرار می گیرند:

1. طبقه اول: پدر و مادر و اولاد، اولادِ اولاد یا به بیان  ساده: پدر و مادر، فرزند، نوه، نتیجه و …
2. طبقه دوم: اجداد، برادر و خواهر و اولاد آنها یا به بیان ساده: پدر بزرگ و مادر بزرگ، برادر و خواهر متوفی و خواهر زاده ها و برادر زاده ها
3. طبقه سوم: اعمام، عمات، اخوال، خالات و اولاد آنها به بیان ساده عموها، عمه ها، دایی ها و خاله های متوفی و فرزندان آنها

اما همه ی این افراد در آن واحد از متوفی ارث نمی برند. در خصوص ارث بری قواعد سخت و پیچیده ای وجود دارد که مجال بیان همه ی آنها وجود ندارد. برای همین به ذکر چند نکته ی ساده اکتفا می کنیم:

• همان طور که در طبقات می بینید نامی از همسر متوفی نیست. این به این علت است که در طبقات افرادی ذکر شده اند که به علت وجود نسب ارث می برند. اما ارث بری همسران سببی است. همسر در کنار همه طبقات ارث می برد.
• طبقات در طول هم هستند یعنی: ابتدا به سراغ طبقه ی اول می رویم. اگر در طبقه ی اول وارثی نبود به سراغ طبقه ی دوم می رویم. اگر در طبقه ی دوم هم وارثی نبود، وارد طبقه ی سوم می شویم. 
• اگر متوفی فرزند داشته باشد، نوه ی او ارث نمی برد. چون فرزند با متوفی نسبت نزدیک تری دارد.

شرایط ارث:

با وجود چه شرایطی ارث بری محقق می شود؟ در پاسخ باید به قانون مدنی مراجعه نمود.

شرط اول ارث بردن، زنده بودن وارث در زمان مرگ مورث است. مثلا اگر علی فرزندی به نام سهیلا داشته باشد، سهیلا در صورتی از پدر خود ارث می برد که در زمان مرگ او زنده باشد. در واقع مرده از زنده ارث نمی برد. توجه داشته باشید زنده بودن وارث در زمان مرگ مورث اهمیت دارد نه در زمان تقسیم ارث. حال اگر دو شخص که بین آنها توارث برقرار است فوت کنند و مشخص نباشد چه کسی زودتر فوت کرده و چه کسی دیرتر، تکلیف چیست؟ مثلا اگر علی و سهیلا هر دو فوت کنند و معلوم نباشد علی زودتر فوت کرده یا سهیلا، کدام یک از دیگری ارث می برد؟

قانون مدنی برای حل تعارض مذکور می گوید هیچ یک از دیگری ارث نمی برد. یعنی نه علی از دخترش ارث می برد و نه سهیلا از پدر ارث می برد. در این شرایط فقط در یک صورت ممکن است از هم ارث ببرند و آن اینکه هر دو در یک حادثه غرق شوند یا در یک حادثه مانند ریزش آوار (هَدم) جان خود را از دست دهند. 

شرط دوم برای ارث بردن، نبود موانع ارث است. یعنی وارث باید خالی از موانع ارث باشد. حال منظور از موانع ارث چیست؟

موانع ارث:

منظور از موانع ارث، وجود مواردی است که مانع ارث بدن وارد از مورث خود می شود. اگر وارث یکی از موانع ارث را داشته باشد، نمی تواند از مورث خود ارث ببرد. این موانع عبارتند از:

1- قتل: قتل عمد از موانع ارث است. بنابراین اگر وارثی به عمد مورث خود را بکشد، نمی تواند از او ارث ببرد. چه خود مستقیما او را به قتل برساند، چه با شراکت دیگری و چه معاون در جرم قتل باشد. دلیل این امر آن است که کسی به انگیزه ی دست یافتن به سهم الارث خود، مرتکب قتل نشود. توجه داشته باشید قتل غیر عمئ، اعم از شبه عمد و خطای محض مانع از ارث نمی شود.

2- کفر: کافر از مسلمان ارث نمی برد. اما مسلمان از کافر ارث می برد. حال اگر کافری فوت کند و در میان ورثه ی او مسلمانی حضور داشته باشد، وراث کافر ارث نمی برند و تنها وارث مسلمان ارث خواهد برد. 

3- لعان: لعان در لغت به معنای ناسزا گفتن و نفرین کردن است. لعان زمانی محقق می شود که مردی به همسر خود نسبت زنا دهد یا بچه ای را که همسرش به دنیا آورده انکار کند. یعنی بگوید این بچه از من نیست. لعان تشریفاتی دارد که موضوع بحث ما نیست. اما همان طور که مشخص است لعان بر ارث بری افراد از یکدیگر تاثیر دارد. بعد از وقوع لعان، ازدواج زن و مرد منحل می شود و زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند. همچنین اگر مرد به سبب لعان بجه را انکار کند، پدر از بچه و بچه از پدر ارث نمی برند. اما بچه از مادر و مادر از او ارث می برند.

4- ولد الزنا بودن: طفل ناشی از رابطه ی نامشروع، از پدر و مادر خود ارث نمی برد. پدر و مادر نیز از او ارث نمی برند. 

نحوه ی محاسبه ارث  وراث:

در قانون مدنی سهم برخی از وراث از ترکه مشخص شده است و سهم برخی دیگر از آنها معین نیست. به کسانی که سهم آنها از ترکه مشخص است صاحبان فرض و به کسانی که سهم الارث شان مشخص نیست صاحبان قرابت گفته می شود. البته به طور کلی تعیین و محاسبه ی سهم هر یک از وراث امری پیچیده و تخصصی است و از هر مورد به مورد دیگر متفاوت است. به همین دلیل شورای حل اختلاف خود سهم هر یک را معین می نماید.

نحوه محاسبه ارث زن و شوهر:

زن و شوهر از یکدیگر ارث می برند و ارث بری آنها ناشی از رابطه ی سببی است. برای آن که زن و شوهر بتوانند از یکدیگر ارث ببرند اولا باید ازدواج آنها دائمی باشد؛ ثانیا موانع ارث نباید وجود داشته باشد. اما میزان سهم الارث هر یک از دیگری چگونه است؟

سهم الارث زن: سهم زن از اموال شوهر مشخص شده است بنابراین زن از صاحبان فرض محسوب می شود. میزان سهم الارث زن به این صورت است که اگر شوهر او فرزند داشته باشد، زن یک هشتم از ترکه را ارث می برد. اما اگر شوهر فرزند نداشته باشد، زن یک چهارم از ترکه را ارث می برد. توجه داشته باشید مهم فرزند داشتن یا نداشتن متوفی اهمیت دارد هر چند فرزند مشترک نباشد.

حال اگر مرد هیچ وارثی به غیر از زن نداشته باشد، زن همان یک چهارم را ارث می برد و باقی اموال به نفع دولت ضبط می شود.

سهم الارث شوهر: سهم شوهر نیز ار ترکه ی همسر خود مشخص شده و بنابراین شوهر نیز از صاحبان فرض است. حال اگر زن فرزند داشته باشد شوهر یک چهارم از اموال زن ارث می برد. اما اگر زن فرزندی نداشته باشد، شوهر یک دوم از ترکه را ارث می برد. مهم فرزند داشتن یا نداشتن متوفی، یعنی زن است و اهمیتی ندارد که این فرزند مشترک باشد یا خیر.

اگر زنی فوت کند و شوهر تنها وارث او باشد، شوهر تمام ترکه همسر خود را ارث می برد.

آیا جنین هم می تواند ارث ببرد؟

 جنین هم با شرایطی می تواند با شرایطی ارث ببرد. جنین با وجود دو شرط از مورث ارث می برد:

1. نطفه ی جنین در زمان فوت متوفی منعقد شده باشد.
2. جنین زنده متولد شود.

اگر جنین بلافاصله بعد از تولد بمیرد، باز هم ارث می برد. زیرا او با زنده متولد شدن قابلیت دارا شدن حق را در همان زمان کوتاه یافته است. 

آیا می توان وارثی را از ارث محروم کرد؟

صحنه ای آشنا که در بسیاری از فیلم ها و سریال ها نشان داده می شود، این است که پدری به فرزند خود می گوید از ارث محرومت می کنم. در حالی که در واقعیت چنین چیزی امکان ندارد. هیچ مورثی نمی تواند وارث را از ارث محروم نماید. اما هر کس تا زمانی که زنده است می تواند در دارایی خود هر دخل و تصرفی را که بخواهد انجام دهد. بنابراین همین پدر برای آنکه فرزندش از او ارث نبرد می تواند در زمان حیات خود، کلیه اموال خود را به دیگران منتقل نماید و کسی هم نمی تواند مانع او بشود.

وصیت در ارث چه تاثیری دارد؟

بسیار دیده و شنیده ایم که شخصی در زمان حیات خود وصیت نامه ای نوشته و تمام یا بخشی از اموال خود را به دیگران می بخشد. قانون مدنی این وصیت را معتبر می داند و در اجرای آن محدودیت هایی را اعمال می کند. از نظر قانون مدنی، وصیت تا یک سوم اموال وصیت کننده صحیح و قابل اجرا است. اما نسبت به بیش از یک سوم اموال غیرنافذ است و وراث باید آن را تنفیذ نمایند. 

نکته ی مهم این که میزان یک سوم اموال در زمان فوت در نظر گرفته می شود نه در زمان وصیت کردن.

آیا می توان سهم برخی وراث را کم یا زیاد کرد؟

خیر مورث نمی توان در میزان سهم وراث دخالتی نماید. مثلا نمی تواند بگوید همسرم به جای یک هشتم، دو سوم اموال را ارث ببرد. در واقع ترکه مطابق قانون تقسیم می شود. مورث تنها از دو طریق می تواند در این موضوع تاثیر بگذارد:

1. در زمان حیات خود نسبت به اموال خود تصمیم گیری نماید. یکی از رایج ترین این اقدامات، صلح به شرط عمری است.
2. در خصوص اموال خود وصیت نماید. که همان طور که توضیح داده شد، این وصیت تا یک سوم اموال صحیح و قابل اجرا است.

چه اموالی به ارث می رسند؟ دیون متوفی چه زمانی پرداخت می شود؟

کلیه اموال مورث اعم از منقول و غیر منقول به ارث می رسد. اما پیش از محاسبه سهم الارث و تقسیم ترکه باید دیون متوفی پرداخت شود:

1. هزینه ی کفن میت. متاسفانه قانونگذار در مورد هزینه ی تهیه قبر و برگزاری مراسم سکوت کرده است. در حالی که بهتر است هزینه ی این اعمال نیز از محل ترکه متوفی تامین شود.
2. حقوقی که به عین اموال متوفی تعلق گرفته است. مثلا اگر یکی از اموال میت وثیقه ی طلب طلبکاری باشد، باید در مورد آن تعیین تکلیف شود.
3. دیون و واجبات مالی متوفی. اگر متوفی مالی به کسی بدهکار است باید پرداخت شود. 
4. عمل به وصیت متوفی. همان طور که گفتیم وصیت متوفی تا یک سوم اموال او صحیح است و نسبت به مازاد آن اجازه ی وراث نیاز است.

نکته ی مهم این است که مواردی یک تا 4 در طول هم هستند و به ترتیب اولویت باید به آنها عمل شود.

در خصوص دیون متوفی هم اگر اموال به جا مانده از او کمتر از دیون باشد، وراث تکلیفی به پرداخت مبلغ مازاد بر ترکه نیستند.

به ارث رسیدن حقوق بازنشستگی:

مطابق ماده ی 80 قانون تامین اجتماعی،مستمری فرد بیمه شده نیز در یکی از حالات زیر به بازماندگان او به ارث می رسد:

بازماندگانی که می توانند مستمری متوفی را دریافت کنند، چه کسانی هستند؟

• همسر دائم متوفی 
• شوهر بیمه شده زن متوفی؛ در صورتی که تحت تکفل زن باشد، بیش از 60 سال سن داشته باشد، یا از کارافتاده باشد و از سازمان تامین اجتماعی مستمری دریافت نکند.
• فرزند پسر متوفی؛ در صورتی کمتر از 20 سال سن داشته باشد، یا فقط به تحصیل اشتغال داشته باشد و شغلی نداشته باشد، یا معلولیت داشته و از کارافتاده باشد.
• فرزند دختر متوفی؛ در صورتی که شغل نداشته باشد و ازدواج هم نکرده باشد.
• فرزندخوانده ی متوفی
• پدر و مادر متوفی؛ در صورتی که اولا تحت تکفل متوفی بوده . ثانیا سن پدر از 60 سال و سن مادر از 55 سال بیشتر باشد، یا اینکه از کار افتاده باشند و از سازمان مستمری دریافت نکنند.

آیا فرزندخوانده از والدینی که سرپرستی او را بر عهده گرفته اند، ارث می برد؟

همان طور که پیشتر توضیح دادیم، افراد یا به واسطه ی وجود رابطه ی نسبی از هم ارث می برند یا به سبب وقوع ازدواج. در مورد فرزندخواندگی بین پدرو مادر و فرزند نه نسب حاصل می شود و نه ازدواجی رخ می دهد که فرزند به واسطه ی آن ارث ببرد. بنابراین نه والدین از فرزندخوانده و نه فرزندخوانده از پدرو مادر، ارث نمی برند. اما پدر و مادر می توانند در زمان حیات خود اموال خود را به فرزندخوانده انتقال دهند یا اموال خود را به نفع او وصیت کنند.

انحصار وراثت:

ورثه برای تقسیم ترکه ابتدا باید گواهی فوت دریافت نمایند. سپس به شورای حل اختلاف برای دریافت گواهی حصر وراثت مراجعه نمایند. شورای حل اختلاف آخرین اقامتگاه متوفی صالح برای رسیدگی است. پس از صدور گواهی حصر وراثت سهم هر یک از وراث تعیین می شود. برای مطالعه ی کامل در خصوص انحصار وراثت به سایت گروه وکلای آسا مراجعه نمایید. 

نمونه رای در خصوص ارث:

دادنامه شماره 9209970907800721 مورخ 1392/12/27

در تصادف رانندگی منجر به فوت، اگر راننده مقصر نیز جزء ورثه متوفی باشد، شرکت بیمه گر مکلف به پرداخت سهم الارث او خواهد بود.