انواع محجورین و مسائل حقوقی آنها

به موجب قانون، همه ی افراد می توانند دارای حق و تکلیف شوند، یعنی صرف نظر از وضع جسمانی، روانی و عقلی خود می تواند دارای حقوق مالی و معنوی و البته دارای تکالیفی شوند. حال محجورین چه افرادی هستند؟

اما صرف داشتن حق یا تکلیف کافی نیست و انسان باید بتواند حق یا تکلیف خود را اجرا کند.

اما بعضی از افراد به دلیل شرایط خاص خود امکان اجرای حقوق یا عمل به تکالیف خود را ندارند.

در واقع قانون برای حمایت از این افراد، آن ها را از اجرای حق منع کرده است.

این دسته از افراد محجورین نامیده می شوند که در این مطلب به بررسی پیرامون آنها می پردازیم. با گروه وکلای آسا همراه باشید.

اهلیت به چه معنا است؟

اهلیت به معنای شایستگی و صلاحیت دارا شدن است. اهلیت در حقوق به دو نوع زیر تقسیم می شود:

• اهلیت تمتع

به اهلیت دارا شدن، اهلیت تمتع گفته می شود. هر فردی که زنده متولد می شود دارای اهلیت تمتع است و این اهلیت با مرگ او پایان می یابد.

• اهلیت استیفاء

به اهلیت مورد نیاز برای اجرای حق و به جا آوردن تکلیف، اهلیت استیفاء گفته می شود. اهلیت استیفاء وابسته به وجود سه وصف عقل، بلوغ و رشد در افراد است.

محجور یعنی چه؟  به چه کسی محجور گفته می شود؟

در وجود اهلیت تمتع برای همه ی افراد، شکی وجود ندارد. اما برخی افراد به واسطه شرایط خاصی که در آن قرار دارند، اهلیت استیفاء ندارند یا اهلیت استیفاء آنها محدود به موارد خاص است.

این افراد محجور نامیده می شوند. همان طور که گفتیم افراد برای آن که دارای اهلیت استیفاء باشند باید دارای سه وصف عقل، بلوغ و رشد باشند و هر کس هر یک از این سه وصف را نداشته باشد محجور شناخته می شود.

حجر در زبان حقوقی اینطور تعریف می شود:

« حجر عبارت است از منع شخص از اینکه بتواند امور خود را به طور مستقل و بدون دخالت دیگری اداره کند و شخصا اعمال حقوقی انجام دهد، به حکم قانون»

معمولا قانون با این هدف که از شخص محجور حمایت کند و مانع از ورود ضرر و آسیب به حقوق شخص محجور شود، او را محجور اعلام می نماید.

چه کسانی محجور هستند؟

ماده ی ۱۲۰۷ قانون مدنی، محجورین را نام برده است:

• صغیر ( شخصی که بالغ نیست).
• اشخاص غیر رشید.
• مجانین

صغار | صغیر | اطفال

صغیر به کسی گفته می شود که نابالغ باشد و به بلوع نرسیده  باشد.

سن بلوغ در قانون ایران برای دختر نه سال تمام قمری و برای پسر ۱۵ سال تمام قمری است. صغیر خود به دو دسته تقسیم می شود:

• صغیر غیرممیز

که شخص نابالغی است که قوه ی درک و تمیز ندارد و نمی تواند درست را از غلط، سود را از زیان تشخیص دهد.

• صغیر ممیز

شخص نابالغی است که قوه ی درک و تمیز نسبی دارد و می تواند سود را از زیان تشخیص دهد. چنین صغیری اگرچه ماهیت اعمال حقوقی را به درستی نمی داند اما متوجه سود و زیان خود می شود.

ملاک و معیاری برای تعیین صغیر ممیز و صغیر غیر ممیز ارائه نشده است و اما اگر در خصوص ممیز یا غیر ممیز بودن کودکی اختلاف ایجاد شود، تشخیص آن با قاضی دادگاه است.

سفیه یا غیررشید کیست؟

سفیه یکی از انواع محجورین است.

منظور از رشد این است که شخص توانایی اداره اموال خود را به نحو عقلایی داشته باشد و بتواند از اموال خود استفاده ی عقلانی نماید.

در واقع شخص غیر رشید عقل معاش ندارد و نمی تواند اموال خود را اداره نماید.

مثلا شخصی که خانه ی بسیار گران قیمت خود را بدون آن که معامله نماید به شخص غریبه ای می بخشد، یا کسی که اتومبیل خود را با یک دوچرخه ی زهوار در رفته معاوضه می کند، چون تصرف عقلایی در اموال خود ندارد پس نمی تواند امور مالی خود را اداره نماید.

مجنون | دیوانه | مجانین

افراد مجنون جز محجوزین هستند. 

مجنون کسی است که فاقد وصف عقل است و قوه ی درک و عقل ندارد. جنون با هر درجه ای موجب حجر شخص است. مجنون نیز به دو دسته تقسیم می شود:

• مجنون دائمی:

یکی از انواع محجورین کسی است که جنون او استمرار دارد و مداوم است. یعنی در هیچ زمانی نمی توان گفت عمل او از روی عقل و درک است.

• مجنون ادواری:

کسی است که گاهی در حال جنون است و اعمال او منشاء عقلانی ندارد و گاهی در حال افاقه(سلامت روان) است؛ یعنی می تواند موضوعات مختلف را درک کند و حتی تصمیم یگیرد.

مثلا برخی افراد در فصول خاصی از سال دچار جنون می شوند، جنون این قبیل افراد دوره ای است یعنی در زمان های خاصی جنون در او پدید می آید.

حکم رشد چیست؟ 

پیشتر گفتیم که منظور از رشد این است که فرد بتواند به صورت عقلایی در اموال خود دخل و تصرف کند.

حال همان گونه که امکان دارد که فردی به سن بلوغ و سن قانونی برسد اما توان اداره ی اموال خود را نداشته باشد، این امکان هم وجود دارد که فردی پیش از رسیدن به سن رشد بتواند به نحو عقلایی در اموال خود دخل و تصرف کند.

در این موارد که فردی علی رغم اینکه سن او کمتر از سن قانونی است، مدعی رشید بودن است، باید تقاضای صدور حکم رشد را مطرح نماید. 

در واقع به موجب «قانون راجع به رشد متعاملین»، افراد کمتر از 18 سال تمام شمسی، غیر رشید فرض می شوند مگر اینکه رشد آنها در دادگاه اثبات شود.

بنابراین وضعیت رشد افراد کمتر از 18 سال باید در دادگاه بررسی شود تا آنها بتواند در اموال و حقوق مالی خود دخل و تصرف کنند. 

برای صدور حکم رشد، باید دادخواستی به طرفیت دادستان دادسرای محل اقامت خود به خواسته ی صدور حکم رشد تقدیم نماید.

این دادخواست جهت رسیدگی به دادگاه خانواده همان حوزه ارجاع می شود.

قاضی دادگاه جهت بررسی وضعیت رشد خواهان او را به پزشکی قانونی ارجاع می نماید و دادگاه بر مبنای نظر پزشکی قانونی تصمیم گیری می نماید.

برای صدور حکم رشد چه سوالاتی پرسیده می شود؟

زمانی که درخواست حکم رشد می شود، دادگاه سوالاتی از شخص می پرسد تا مطئن شود که فرد جز محجورین است.

برخی دچار اضطراب می شوند و نمی دانند دقیقا چه سوالاتی قرار است از ایشان پرسیده شود. در قسمت برخی از سوالاتی را که ممکن است از شما پرسیده شود ذکر می کنیم:

• اگر مقدار معینی پول در اختیار شما قرار گیرد با آن چه می کنید و چطور آن را مدیریت می کنید؟
• چک چیست؟
• برای خرید یک دستگاه خودرو چه باید کرد؟
• قیمت حدودی خانه در مناطق مختلف تهران چقدر است؟
• کارت ملی با کارت ملی هوشمند چه تفاوتی دارد؟

آیا امکان لغو حکم رشد وجود دارد؟

باید بدانید امکان لغو حکم رشد وجود دارد.

بدین ترتیب فردی که مدعی عدم رشد است باید دادخواستی به خواسته ی لغو حکم رشد، تقدیم دادگاه نماید.

سپس فردی که برای او حکم رشد صادر شده بوده، مجددا توسط پزشکی قانونی بررسی می گردد و چنانچه عدم رشد و حجر او احراز شود، دادگاه حکم رشد اولیه را لغو نموده و حکم حجر او را صادر می نماید. 

وضعیت معاملات محجورین چگونه است؟

حال اگر شخص محجوری اقدام به معامله نماید، وضعیت معاملات او چگونه خواهد بود؟

آیا معاملات محجور صحیح تلقی می شود؟

در این مورد باید وضعیت هر یک از محجوران را جداگانه در نظر بگیریم:

وضعیت معامله صغیر غیرممیز:

همان طور که توضیح دادیم، صغیر غیرممیز، صغیری است که نمی تواند سود و زیان خود را تشخیص دهد. بنابراین هر قراردادی که چنین صغیری منعقد نماید، باطل خواهد بود، چه قرارداد مربوط به امور مالی او باشد و چه قرارداد مربوط به امور غیر مالی او باشد.

وضعیت حقوقی معاملات صغیر ممیز:

صغیر ممیز با آن که به سن بلوغ نرسیده، اما می تواند سود و زیان را از هم تشخیص دهد و قوه ی تمییز دارد. در مورد قراردادهایی که صغیر ممیز ممکن است با دیگران منعقد کند وضعیت های زیر ایجاد می شود:

1. به طور کلی معاملاتی که صغیر ممیز با دیگران منعقد می کند، غیرنافذ است. این معاملات با تنفیذ ولی یا قیم او صحیح و در صورت رد ولی یا قیم، باطل خواهند شد.
2. معاملات صرفا نافع صغیر ممیز، یعنی معاملاتی که به نفع او هستند و مالی را بدون عوض به مالکیت او در می آورند صحیح هستند و نیازی به تنفیذ ولی یا قیم ندارند. این دسته از معاملات تملکات بلاعوض نامیده شده و صحیح هستند.
3. برخی معاملات به طور کامل به زیان صغیر ممیز هستند. مثلا صغیر مال خود را بدون دریافت عوض به دیگری می بخشد. این بخش از معاملات غیر ممیز باطل و بلااثر هستند.

محجورین می توانند ازدواج کنند؟

یکی از شرایط ازدواج وجود اهلیت برای طرفین است. حال آیا افراد محجور می توانند ازدواج نمایند؟

با توجه به اینکه محجوران را به سه دسته تقسیم نمودیم، وضعیت ازدواج هر یک از آنها را جداگانه بررسی می نماییم:

1- شرایط قانونی ازدواج صغیر ( ازدواج اطفال): 

مسئله ی ازدواج صغیر در ماده ی 1041 قانون مدنی بیان گردیده است. به موجب این ماده:

«عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن 13 سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن 15 سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.»

بنابراین امکان ازدواج دختر کمتر از 13 سال و پسر کمتر از 15 سال هم وجود دارد، اما این ازدواج منوط به وجود سه شرط منوط است:

1. 1. اذن ولی طفل (ولی به معنای پدر و پدر پدر است) 
   2. رعایت مصلحت طفل
   3. تشخیص رعایت مصلحت توسط دادگاه صالح

2- ازدواج افراد غیررشید:

ازدواج قانونا یک یک قرارداد غیر مالی است و قاعدتا ازدواج شخص سفیه بدون دخالت ولی یا قیم او باید صحیح باشد.

اما با توجه به این موضوع که ازدواج دارای پاره ای آثار مالی نظیر مهریه و نفقه است. بنابراین با توجه به نظر فقهای امامیه و قانون مدنی باید گفت که شخص سفیه نمی تواند به صورت مستقل درباره ی ازدواج اقدام نماید و ازدواج او باید با اذن ولی یا قیم باشد.

هر گاه شخص سفیه بدون اذن ولی یا قیم خود ازدواج کند، عمل او غیر نافذ خواهد بود. مصلحت سفیه هم همین را اقتضاء می کند.

فرد سفیه برای ازدواج به اجازه ولی یا قیم نیازمند است.

3- ازدواج مجنون (ازدواج افراد دیوانه) :

در ماده ی 88 قانون امور حسبی، در مورد مجوز ازدواج مجنون دائمی صادر شده است.

به این نحو که هر گاه پزشک ازدواج مجنون را لازم بداند، قیم او می تواند با اجازه ی دادستان، جهت ازدواج مجنون اقدام نماید. چنانچه مجنون ولی یا وصی منصوب داشته باشد، نیازی به کسب اجازه از دادستان نیست.

در مورد مجنون ادواری باید گفت که ولی یا قیم نمی تواند در مورد ازدواج مجنون ادواری اقدام کند. اما خود مجنون ادواری در حال افاقه می تواند به طور مستقل ازدواج نماید.

البته این ازدواج در صورتی صحیح است که افاقه او در زمان عقد مسلم باشد.

طلاق محجورین چگونه است؟

ماده ی 1136 قانون مدنی بیان نموده:« طلاق دهنده باید بالغ و عاقل و قاصد و مختار باشد.»

بنابراین در مورد طلاق هر دسته از محجورین باید گفت:

• طلاق صغیر محجور  :

با توجه به اینکه وجود بلوغ طلاق دهنده برای صحت طلاق لازم است، طلاقی که صغیر آن را واقع نماید صحیح نیست. همچنین ولی یا قیم غیر هم نمی توانند نسبت به طلاق اقدام نمایند.

• طلاق غیر رشید :

قانونگذار در میان شرایط طلاق دهنده، از رشد سخنی به میان نیاورده است و طلاق هم از امور غیر مالی است. بنابراین شخص سفیه یا همان غیر رشید می تواند نسبت به طلاق اقدام نماید.

• طلاق مجنون محجور : 

هر گاه طلاق زوجه ی مجنون دائمی لازم باشد، به پیشنهاد دادستان و تصویب دادگاه قیم طلاق را انجام می دهد. در رابطه با مجنون ادواری نیز باید گفت که وی می تواند در حال افاقه نسبت به طلاق همسر خود اقدام نماید.

سرپرست محجورین کیست؟

اگر محجور ولی قانونی داشته باشد، ولی او سرپرستش خواهد بود. این ولی می تواند پدر یا جد پدری او باشد. اگر ولی نداشته باشد، قیم او سرپرستش خواهد بود.

شخصی که متقاضی قیمومیت است می تواند دادخواست خود را به دادسرای سرپرستی دهد. دادسرا با بررسی وضعیت فرد تصمیم میگیرد که آیا فرد صلاحیت قیمومیت دارد یا خیر. 

جهت مشاوره با وکیل حقوقی با ما در ارتباط باشید. 22350512